Przyrodnicza książka ilustrowana
KSIĄŻKA POLSKA
W XVI wieku drzeworytowe wizerunki roślin ukazały się po raz pierwszy
w herbarium Stefana Falimirza, wydanym drukiem przez Unglera w roku 1534
jako O ziołach y moczy ich... O rzeczach zamorzkich... O zwierzętach y o ribach. Dzieło to stanowiło kompilację lub „...może nawet tylko tłumaczenie na język polski jakiegoś Ortus sanitatis lub encyklopedii lekarsko-przyrodniczej dominikanina Alberta Wielkiego...” (Brzęk [1947] s. 8). Następnie dzieło Falimirza przerobione zostało przez nadwornego lekarza Zygmunta Augusta, Hieronima Spiczyńskiego, który dokonał „...niewielkich zmian układu treści, dodatku tekstu i rycin...” (SBP [1987] s. 500) i wydał je jako O ziołach tutecznych y zamorskich y moczy ich (1542). Kolejnym wydawnictwem przyrodniczym ilustrowanym tamtego okresu była również przeróbka – tym razem ww. pracy Spiczyńskiego, dokonana przez innego lekarza krakowskiego, Marcina Siennika – Herbarz, to iest ziół tutecznych, postronnych y zamorskich opisanie (1568). Siennik był również autorem Lekarstwa doświadczonego (1564) z ilustracjami przestawiającymi przygotowywanie maści i esencji.
Choć istotnie „… większość (…) książek przyrodniczych XVII i XVIII w. obywała się bez ilustracji lub powtarzała obce figury zwierząt i roślin…” [EWOK [1971] s. 2024], nietrudno wyliczyć choćby kilka pozycji z tamtego okresu, których poziom edytorski nie odbiegał od zachodnich wzorców.
Na uwagę z pewnością zasługuje praca O przyrodzeniu i użyciu ziół Szymona Syreńskiego (Syreniusza), żyjącego w latach 1541-1611, opublikowana pośmiertnie w 1613 roku przez Gabriela Joannicy sumptem Anny Wazówny. Zielnik (herbarium, herbarz) Syreniusza zawiera opisy 765 roślin leczniczych, głównie z obszaru Polski, zilustrowanych na 650 rycinach w drzeworycie. Podobizny zawierają rysunek kwitnącej rośliny wraz z korzeniem, a niekedy z owocami i nasionami, przez co zyskują poglądowy charakter. Opisy podają nazwy polskie (niekiedy z wieloma synonimami) oraz łacińskie i niemieckie. Jak podaje SBP, "...dzieło Syreniusza jest owocem niepośledniej erudycji i w czasie gdy było opracowane w niczym nie ustepowało podobnym opracowaniom zachodnioeuropejskim." (SBP [1987] s.517). Zielnik, jak wskazuje rozwinięcie jego tytułu, miał zawierać również rozdziały O ziemiach i glinkach, kruszcach i drogich kamieniach, o zwierzętach czworonogich, czołgających, ptactwie, rybach, lecz ich rękopisy albo zaginęły, albo nigdy nie powstały.
Kolejnym dziełem tego okresu wartym odnotowania jest Jana Jonstona (Jonstonusa) Dendrologia sive historia naturalis de fructibus et arboribus libri X (1662), będąca „… pierwszym w Polsce podręcznikiem dendrologii, uzupełniającym Zielnik Syreniusza. Dzieło to opatrzone było licznymi rysunkami drzew krajowych i egzotycznych...” [Komasara [1982] s.173]. Praca Jonstona, choć kompilacyjna – oparta głównie na K. Bauhinie – zaopatrzona była w dobre wizerunki drzew i krzewów, pominiętych zupełnie w florze Syreniusza (HNP T.II [1970] s.129).
Zanim Jonston przygotował ww. dzieło o tematyce botanicznej, wydał w 1650 roku we Frankfurcie nad Menem sześciotomową Historia naturalis (znaną także w późniejszych wydaniach jako Theatrum universale historiae naturalis), która – choć napisana w duchu anachronicznego w połowie XVII w. kierunku encyklopedyczno-kompilacyjnego – posiadała niepoślednie walory edytorskie, w tym piękne ilustracje. Ta praca Jonstona cieszyła się obok wielkich syntez Aldrovandiego i Gesnera sporą popularnością w Europie, natomiast w Polsce o dziwo nie wywołała żadnego echa (HNP T.II [1970] s.132).
Liczne miedzoryty bardzo wysokiej klasy zawierało dzieło gdańskiego botanika Jakuba Breyna Exoticarum aliarumque minus cognitarum plantarum centuria prima (Gdańsk, 1678). Praca Breyna jest dzisiaj powszechnie zaliczana do arcydzieł światowej ilustrowanej książki botanicznej, o czym dobitnie świadczy fakt umieszczenia jej w monumentalnym katalogu wystawy zorganizowanej przez pracowników Austriackiej Biblioteki Narodowej w 1998 roku pt. Ogród Eden – arcydzieła ilustracji botanicznej [Lack [2001] s. 132-133]. Miedziorytnicze wizerunki (101 sztychów) roślin z Przylądka Dobrej Nadzieji wykonane zostały przez znakomitych gdańskich ilustratorów tamtego okresu – rysunki przygotował Andrzej Stach, a rytował w miedzi Izaak Saal [Jakubowski, Kawecka-Gryczowa [1974] il. 46]. Książka została wydana w prywatnej drukarni autora przez Dawida Fryderyka Rhete.
Dzieło Breynego, będące jednym z najdoskonalszych dzieł zdobionych w Polsce XVII wieku, należy jednocześnie do ograniczonego zasoby książek rzadkich, odnotowywanych w głównych europejskich bibliografiach druków tego typu – „...rzadkość dzieła potwierdza jego nikła obecność w zbiorach polskich; w centralnym katalogu starych druków Biblioteki Narodowej znalazły się zaledwie cztery egzemplarze zlokalizowane w 4 bibliotekach...” [Żbikowska-Migoń [1998] s. 47-48].
Również książki innego gdańszczanina - Jakuba Teodora Kleina (1685-1759), odznaczały się wartościowym materiałem ilustratorskim. Z jego licznych prac na szczególną uwagę zasługuje Historia piscium naturalis (1740-49) – dzieło, które „…wyszło w 5 zeszytach in 4 (…) i było opatrzone licznymi, pięknie wykonanymi rysunkami. Pierwszy zeszyt zawiera przyczynki do anatomii ryb… Cztery pozostałe części dzieła Kleina są poświęcone systematyce ryb...” (Fedorowicz [1968] s. 45-46) oraz Stemmata avium (1759), które jest właściwie atlasem ornitologicznym, zawierającym 40 miedziorytniczych tablic z pieczołowicie wykonanymi wizerunkami ptaków.
W pierwszej połowie XIX w. pewną oryginalnością odznaczały się drzeworyty zwierząt w „Przyjacielu Ludu” (Leszno). Staranne rysunki chrząszczy znalazły się w pracy K. Stronczyńskiego Rozrywki entomologiczne dla młodzieży (Wilno, 1835), a oryginalne, ręcznie kolorowane miedziorytnicze tablice ozdobiły Ornitologię ptaków polskich K. Tyzenhausa (Warszawa 1861).
Od połowy XIX wieku, wraz z objęciem katedry zoologii na UJ przez M. Nowickiego, pojawiły się podręczniki szkolne, tzw. „zwierzyńce obrazkowe” tego autora, zawierające liczne kopie rycin z dzieł obcych.
Na przełomie XIX i XX w. liczne publikacje przyrodnicze wyszły z Księgarni M. Arcta w Warszawie. Większość z nich zaopatrzona była jednak w il. zaczerpnięte z dzieł obcych, z wyjątkiem Księgi lasu Bohdana Dyakowskiego z il. Sopoćki.
Ożywienie nastąpiło w poł. XX wieku, kiedy zaczęto wykazywać więcej oryginalności – prace J. Sokołowskiego, W. Siwka, A. Skirgiełły, J.Towpika, R. Łomnickiej. W dziedzinie fotografii przyrody wybitne miejsce zajęli W. Puchalski i W. Strojny.
KSIĄŻKA EUROPEJSKA
Pierwsze analityczne rysunki ciała ludzkiego i roślin leczniczych pojawiają się od III w. p.n.e. w starożytnych rękopisach lekarskich epoki aleksandryjskiej. Rysunki te stanowiły wzorzec ilustracyjny przez całe średniowiecze, podlegając najróżniejszym zniekształceniom.
Od XI w. wizerunki zwierząt pojawiały się często w tzw. bestiariuszach (Phisiologus), czyli w opowieściach moralno-filozoficznych. W XIII w. powstał rękopis De arte venandi cum avibus, autorstwa cesarza Fryderyka II Hohenstaufena, będący dziełem o charakterze prawie naukowym. W XV w. działał wybitny rysownik animalista, malarz Pisano Pisanello, którego zbiór realistycznych wizerunków ptaków i czworonogów posiada Muzeum Luwru. Od końca XV w. pojawiają się liczne herbaria, czyli drukowane księgi lekarskie. Pierwsze z nich to Herbarium J.Ph. de Lignamine, wydane w Rzymie w 1483. Proby odtworzenia roślin i zwierząt z natury, zawierało popularne dzieło Hortus sanitatis z 1485, przypisywane Erhardowi Reuwichowi.
W XVI i XVII w. pojawiają się pierwsze wielotomowe ilustrowane historie naturalne: Konrad Gesner, Historia animalium (zawiera pierwsze wykonane z naukową dokładnością drzeworyty Kulasa Schana i Hansa Thomasa oraz kilka rycin Albrechta Durera); Otto Brunfels, Herbarum vivae eicones (1530; pierwsze rysunki roślin z natury); Piotr Belon, Histoire de la nature des oiseaux (1555); Jan Valverde de Amusco, Anatomia del corpo humano , (1560); Andreas Vesalius, De humani corporis fabrica libri septem , (1543); Ulisses Aldrovandi De animalibus (ryc. Ligozziego, Berniniego, Swinta i Coriolana); De piscibus et de cetis (1638; pierwsza książka o rybach); Dendrologia naturalis (1668; zawiera piękne ilustracje lasu); Salvani, Księga ryb; Jan Stefan van Calcar, Anatomia; Frans Willugby, Ornithologiae libri tres (1676; zawiera serie miedziorytów nowo odkrytych gatunków zamorskich ptaków).
W XVII w. głównym ośrodkiem pięknych druków przyrodniczych była Holandia, gdzie jako nowość zaczęły ukazywać się rytowane ręcznie kolorowane plansze, przedstawiające głównie rośliny i ptak
Wiek XVIII był prawdziwym rozkwitem ilustrowanej książki przyrodniczej: rysunki anatomiczne Holendra Pietra Ampera (1722-1789), ryciny szczegółów anatomicznych Morgagni (1761), pierwsze rysunki obrazów mikroskopowych Ledermuller (1719-1769), pierwsze dzieła entomologiczne Rosel von Rosenhof (1705-1759) i Pierre Lyonet (1692-1754). Jednym z najważniejszych ośrodków ilustratorskich był Paryż z grupą wybitnych artystów-rytowników skupionych wokół założonego w roku 1793 Musee d’Histoire Naturelle. Wśród wielu dzieł tego okresu należy wymienić Historię naturalną Buffona, zawierającą 1000 plansz iluminowanych; Cuviera Regne animal ze sztychami Marechala; dzieła ornitologiczne Audeberta, Levaillanta, Temmincka i Vieillota, do których tablice wykonywali Reinold, Barraband, Prevost, Pretre i in.
W XIX wieku w Anglii wytworzył się typ ilustracji barwnej, wnoszącej w figury zwierząt więcej życia za sprawą nowej techniki – litografii barwnej. Do szczytowych osiągnięć tego okresu należy zaliczyć Ptaki Ameryki Audubona - wydane w ponadmetrowym formacie jedno z najpiękniejszych dzieł ilustrowanych wszechczasów.
W XXwieku dominuje fotografia, choć w dziedzinach, w których chodzi o bardzo szczegółowe i analityczne przedstawienie – np. entomologia, anatomia – w dalszym ciągu staloryt i litografia zachowały swe znaczenie. Do najwybitniejszych artystów zaliczyć należy w świecie anglosaskim Ch. Knighta i L.A. Fuertesa, w Skandynawii B. Liljeforsa, w Niemczech R. Friesego, we Francji P.Barruela, w Rosji W. Watagina.
Por. [EWOK [1971] s. 2021-2024]
| b.a. | bez autora |
| b.m. | bez miejsca wydania |
| b.r. | bez roku wydania |
| b.w. | bez wydawcy |
| bibl. | bibliografia |
| bibliot. | biblioteka/-teczny |
| brosz. | broszura |
| ded. | dedykacja |
| egz. | egzemplarz |
| ilustr. | ilustracja |
| introlig. | introligator/-atorski |
| k. | karta |
| k.przedtyt. | karta przedtytułowa |
| k.tyt. | karta tytułowa |
| kolor. | kolorowany |
| marm. | marmoryzowany |
| nlb. | nieliczbowany |
| opr. | oprawa |
| pap. | papier |
| perg. | pergamin |
| pł. | płótno |
| p.-p. | passe-partout |
| ppł. | półpłótno |
| psk.półskórek |
| red. | redaktor/-akcja |
| rozkł. | rozkładany/-adane |
| ryc. | rycina/-y |
| rys. | rysunek/-ował |
| ryt. | rytował |
| s. | strona/-y |
| sygn. | sygnował/sygnatura |
| t. | tom |
| tab. | tabela |
| tabl. | tablica |
| tłocz. | tłoczony |
| tłum. | tłumacz/-aczył |
| wol. | wolumin/-y |
| wyd. | wydał/-anie/-awniczy |
| włas. | własnościowy |
| złoc. | złocony/-enie |
| [ ] | informacja spoza podstawowego źródła danych |
